Degene die vaderdag heeft uitgevonden, was zeker geen freudiaan. Tenzij hij stiekem vadermoorddag in gedachten had. Dan zou het de dag zijn waarop de oudste zoon zijn vader vermoordt. Waarom zou hij dat doen? Vanwege het door Sigmund Freud uitgevonden Oedipus-complex. Wat is het Oedipus-complex? Volgens de onvolprezen – maar altijd weinig uitgebreide – Nederlandse Wikipedia zit het zo: de oudste zoon wil met zijn moeder naar bed, maar zijn vader zit hem in de weg; makkelijk genoeg, hij doodt zijn vader, trouwt zijn moeder en krijgt met haar twee kinderen. Waarom twee kinderen? Omdat dat zo in het toneelstuk van Sophokles, genaamd “Koning Oedipus” staat, waarin de hele geschiedenis van Oedipus wordt verteld. Die doodt zijn vader Laios, trouwt met zijn moeder Jokaste en verwekt bij haar Eteokles en Polynices.
Freud hield ervan psychologische theorieën te construeren op basis van literaire werken. Zijn Oedipus-theorie is in de wetenschap min of meer in onbruik geraakt. Zij is echter toch nog interessant.
Ik hoor dat psycho-therapeuten hun mannelijke kliënten bij bepaalde klachten nogal eens adviseren hun vader te confronteren. Is dat aanzetten tot vadermoord? (En wel op vaderdag!) Natuurlijk niet. Het Oedipus-complex is niet alleen een seksuologisch concept. Vaderhaat is “heel normaal”, lees ik op Internet. “Volgens Freud hoorde het Oedipuscomplex bij de normale ontwikkeling van kinderen. Jongens gaan zich rond het derde jaar sterk aangetrokken voelen tot hun moeder. Tegelijkertijd kunnen ze hun vader voor korte tijd afwijzen en soms zelfs volledig buitensluiten of gaan denken (en soms ook zeggen) dat ze hem haten. Het hoogtepunt ligt rond het vierde jaar waarna het weer langzamer minder wordt en rond het zesde jaar is het volledig verdwenen.” Aldus lees ik hier. Van een vadermoord is daar geen sprake, hoe zou een kind van minder dan een jaar of zes zo iets ook kunnen.
En als het complex nou eens niet overgaat? Als een kind zijn vaderhaat blijft koesteren en op volwassen leeftijd zijn haat een dodelijke neiging laat worden? Als het kind zijn haat verdringt en zich niet eens realiseert dat hij die heeft, totdat er een crisis ontstaat en het zich losbreekt uit de verdringing? De voorbeelden waarin dit het geval is, zijn talloos. Neem het voorbeeld van de vader die een onderneming heeft opgezet en er succesvol in is geworden en de zoon die voorbestemd is hem op te volgen. Hoe vaak komt het niet voor dat die zoon de grootste moeite heeft om iets van waardering te hebben voor het werk van zijn vader en hoe vaak staat hij niet te trappelen om de zaak over te nemen? Elke week wordt er wel zo’n drama op tv vertoond, vaak als moordmysterie of policier.
Mijns inziens gaat het daarbij om het Oedipus-complex in een niet seksuologische kontekst? Wat is dat? Het is heel algemeen een minderwaardigheidscomplex ten opzichte van de vader, en wel een dat verder gaat dan het seksuologische. Het gaat veel verder dan de seksuele potentie, tenzij in de geest van de seks-gefixeerde. Voor die is alles seks. Voor normale mensen kan men in andere dan seksuele opzichten minder of meer waard zijn dan iemand anders, i.c. zijn vader. Waarom dan doden? Omdat de macht van de vader gevoeld wordt als een overmacht, en wel een die zo groot is dat zij niet eenvoudig door grotere prestatie gepasseerd lijkt te kunnen worden. Dan lijkt ook alleen moord te helpen.
Twee keer “lijkt”, wat moet dat? Vaak, waarschijnlijk meestal, is de macht van de vader in de vóórstelling van de zoon overmacht, niet in de realiteit. Tot een inzicht in de reële macht van de vader kan de zoon komen door hem te analyseren en zo van zijn waanvoorstelling af te komen. Wat er dan overblijft is een potentie die de zoon zelf zal moeten opbrengen. Met andere woorden, het Oedipus-complex kan overwonnen worden door overtreffing, niet door moord. Het vervelende van moorden is dat het niets oplost, integendeel, de vader verandert erdoor in een gegeven dat niet meer te bestrijden is. Als de zoon echter de vader bewust “op zijn plaats heeft gezet” en er bewust in geslaagd is die positie te overstijgen, is het Oedipus-complex verdwenen als sneeuw voor de zon. De zoon begrijpt dan dat het geval van zijn vader een algemeen geval is, dat zijn vader een normaal mens is en dat hijzelf ook het begin van een normaal gedrag heeft gemaakt, d.w.z. ongehinderd door een complex. Niets is dan aangenamer dan conversatie over de processen die men doormaakt of heeft doorgemaakt.
Om te beginnen hoeft men maar te letten op het gebruik van het woordje “nooit”. Ik hoorde onlangs een langsfietsende jongen tegen zijn kameraad zeggen: “Bij mijn vader is het nooit goed.” Zo’n uitspraak kan niet geverifieerd worden. Wel kan men zich de vraag stellen wanneer, in welke gevallen het de vader wel naar de zin was en als men zo’n geval vindt is “nooit” al niet meer waar. Men moet dan wel serieus onderzoeken. En met serieus bedoel ik serieus, niet kreterig. Anders gezegd, zo’n uitspraak klopt nooit.
Ik schrijf dit misschien nogal onbeholpen, maar mijn stelling is dat 1. het Oedipus-complex in de grond een minderwaardigheidscomplex is dat 2. overkomen kan worden door de betere prestatie, 3. die alleen bereikt kan worden als men er zich goed van bewust is waarin de prestatie bestaat die overkomen moet worden. Als 4. dat inzicht onjuist is blijft de zoon zitten met onzekerheid omtrent de uitkomst van zijn actie en zal 5. het contact met zijn vader verder beheerst worden door twijfel en onaangenaamheden.
P.S. Voor de slechte verstaander: alle zonen hebben een vader, alle vaders ook.
Leve vaderdag
15 zondag jun 2014